İstanbul’un Son Büyük Depremi 9 Şiddetindeydi

İstanbul; deprem riski yüksek bölgede kuruldu. Tarihi boyunca geçirdiği irili ufaklı zelzeleler incelendiğinde, üssün - genellikle! - Marmara Denizi ve İzmit merkezli olduğu anlaşıldı. Şehrin aşırı yüksek/yoğun nüfusu ve çarpık yapılaşması kurban sayısını - daima! - artırdı. 

Şehrin tarihi boyunca yaşadığı depremleri de ele alan ilk ciddi çalışma: Türkiye Depremleri İzahlı Kataloğu idi. 1952 tarihli resmi yayın; İstanbul Üniversitesi Jeoloji Enstitüsü’nden Nuriye Pınar ve Bayındırlık Bakanlığı’ndan Ervin Lahn’ın ortak çalışmasıydı. Kataloga göre ilk deprem; Milattan Sonra 29. yılda meydana geldi. Merkezi: Gemlik Körfezi’ydi. Nicomedia adlı İzmit ile Nicea denilen İznik haritadan tamamen silindi.

İstanbul; 24 Ağustos 358’deki İzmit merkezli depremden de etkilendi. Nicomedia yine yerle bir oldu.

Mukaddes kitaplarda; dünyanın çok şiddetli depremle yok edileceği bildirilmişti. Her deprem sonrası yöre halkı, ‘ahiret günü’nün geldiğini/yaklaştığını sandı.

- Osmanlı; ‘Tarihi Bela’ İle 10 Eylül 1509’da Tanıştı… -

İstanbul’da kayıt altına alınan ilk depremin tarihi: 26 Ocak 377 idi. Kuruluşundan 1453’e kadar 50’den fazla zelzele gerçekleşti. M.S. 557’deki sarsıntı çok şiddetliydi: Şehri kuşatan surlar yıkıldı; Ayasofya Kilisesi’nin sanat şaheseri kubbesi göçtü. M.S. 989’de oluşan doğa olayı da pek etkileyiciydi: Sarsıntı, İtalya’nın bazı şehirlerden dahi hissedildi. Ayasofya’nın kubbesi yine ağır hasar aldı. 1343’deki zelzele 12 gün boyunca sürdü. 1346’daki sarsıntı ise; bir takvim yılı devam etti. Şehir halkı; korkudan ne yapacağını, nereye kaçacağını bilemedi.

İstanbul’u fetheden Osmanlı; ‘tarihi bela’ ile 10 Eylül 1509’da tanıştı. Hükümdar; şehrin fatihi 1. Mehmet’in büyük oğlu 2. Beyazıt idi. Kıyamet-i Sugra - küçük kıyamet! - denilen felaket; Doğu Akdeniz bölgesinde 5 asır sonra görülen en şiddetli/etkin zelzeleydi. Gerçek bir mahşer gibi, tam 45 gün sürdü. Şehirdeki binaların çoğu yıkıldı; binlerce insan hayatını yitirdi. Vefat edenlerin sayısı - tahminlere göre! - 5 ila 15 bin arasındaydı. Depremin gece yarısı meydana gelmesi telefatı çoğalttı. Çeşitli mahallelerde 109 cami ve mescit yıkıldı. Ayakta kalabilen ibadethanelerin tamamının minareleri tahribat gördü. Tarihçilerin yazdığına göre; 1070 kadar konut, sayısı belirsiz dükkân tahrip oldu. Deniz yükseldi; şehrin alçak mahallelerini bastı. Arazide yarıklar oluştu; su ve kum fışkırmalarına şahitlik edildi. Yedikule ile Bahçekapı arasındaki surların mühim kısmı ile 49 burç çöktü. Kalan bölümleri ise; ağır yara aldı. Fatih ve Beyazıt camilerinin kubbeleri ağır hasarlıydı. Ayasofya’nın minaresi devrildi. Şehrin suyollarında ağır deformasyon oluştu.

1509 depremi; Avusturya’dan Mısır’a kadar hissedildi. Kayıtlara göre; Çorum’un 2 mahallesi dahi tamamen yıkıldı. Depremden sonra yer altından günlerce gök gürültüsüne benzer sesler geldi. Artçı sarsıntıların oluşturduğu korkudan hamile kadınların çocuklarını düşürdükleri kayıtlara geçti. Yaşlıların kalp krizinden öldüğü görüldü/rivayet edildi.

Deprem ve artçılar; İstanbulluların psikolojisini etkiledi. İnsanlar; ölüm korkusunu derinden hissetti; evlerine giremedi.

- 2. Beyazıt; Topkapı Sarayı’nın Bahçesine Çadır Kurdurdu… -

Depremin sonuçları; hükümdar 2. Beyazıt’ı da etki altına aldı. Sultan’ın Topkapı Sarayı’ndaki yatak odası sarsıntının şiddetinden çöktü. Ama şanslıydı: Depremden 2 saat önce ayrıldığından zarar görmedi. 

Veziriazam Koca Mustafa Paşa’nın konağında görevli 300 kişi, ahırdaki atlarla birlikte enkaz altında kaldı; ezilip can verdi.

2. Beyazıt; depremin dehşetinden korktu. Topkapı Sarayı’nın bahçesine çadır kurdurdu; 10 gün kaldı. Artçı depremler kesilmeyince; Edirne’ye gitti. Şehre gelişinin 5. gününde yeni bir sallantı/sarsıntı yaşa(n)dı.

1510’da Veziriazam Koca Mustafa Paşa’nın riyasetinde komisyon oluşturuldu. 66 bin işçi/amele, 3 bin inşaat ustası ve 11 bin kireç karıcı ile tamirat/yeniden inşa faaliyetine girişildi. Şehrin imarı; Haziran 1511’de ikmal edil(ebil)di.Kanuni Sultan Süleyman’ın hükümdarlığının son döneminde de bir deprem yaşandı. 10 Mayıs 1556 Zelzelesi hayli etkiliydi. Fatih Camii büyük hasar gördü. Ayasofya Camii de payına düşeni aldı; şehri kuşatan surlarda çatlamalar, yıkılmalar ve dağılmalar belirlendi.

İstanbul’un şehir tarihini yazanların kayıtlarına göre; Osmanlı dönemindeki en büyük 2. zararı veren zelzele 22 Mayıs 1766 Perşembe günü sabahı - Bir iddiaya göre Kurban Bayramı’nın 2.;  başka bir sava göreyse 3. günüydü! - idi. Deprem anında korkunç gürültüler duyuldu. Dağdağayı 2 dakika süren şiddetli sarsıntı takip etti. Birçok cami çöktü; - tahminen! - 3 ila 4 bin kişi yıkılan evlerinin altında kalarak can verdi. Bazı kayıtlara bakılırsa 8 ay, bazı yazılanlarda da 2.5 yıl süren artçı depremler halkın maneviyatını alt üst etti. 

- Kıyıdaki Kayıklar, Tekneler, Orta Ölçekli Gemiler Parçalandı; Engine Gömüldü… -

Taş üstünde taş kalmadı; deniz, sahile yakın mahalleleri bastı. Eyüp Sultan ve Şah Sultan camileri tamamen yıkıldı. Kariye, Mihrimah Sultan, Atik Ali Paşa ve Fatih camilerinin kubbeleri yerle yeksan oldu. Fatih Camii’nin yanındaki medresede eğitim gören 100’den fazla öğrenci hayatını yitirdi. Kapalı Çarşı, Örücüler Çarşısı ve Esir Pazarı ağır hasar aldı. Kalpakçılar, Çuhacılar, Hırkacılar, Şekerciler, Vezirhan ve Baltacılar gibi hanların bazı bölümleri kullanılamaz haldeydi. Yerebatan Sarnıcı’nı ayakta tutan sütunlardan birisi çöktü; şehrin kimi mahalleleri sular altında kaldı. Yollar yarıldı; köprüler yıkıldı. Gıda depoları/ambarları ve hanlar çökünce; yiyecek sıkıntısı baş gösterdi. İçme suyu şebekesi ağır hasarlıydı; şehir halkı yeterli temiz/sağlıklı su bulamadı. 

Güneşli bayram sabahı olması; ahalinin evlerinde oturmayıp mesire/gezinti alanlarında zaman geçirmeye gitmesi; kurban sayısını azalttı. 

Deprem; Rumi takvime göre 1310 yılına rast geldiğinden; halk arasında 1310 Zelzelesi diye de anıldı.  

Başka bir kayda göreyse deprem; öğle ezanı okunurken, hafif sarsıntıyla başladı. Güneybatıdan kuzeydoğuya, aşağıdan yukarıya yükselen şiddetli dalgalanmalar/hareketlenmeler hissedildi. Deniz 200 metre kadar çekildi; sonra azgın dalgalar halinde karayı vurdu. Kıyıdaki kayıklar, tekneler, orta ölçekli gemiler parçalandı; engine gömüldü. Depremin merkez üssü: İzmit Körfezi’nden Adapazarı ve Çatalca’ya kadar uzanan geniş bölgeydi.

İstanbul’da sayılmayacak kadar çok sayıda resmi ve dini bina hasar gördü. Kapalı Çarşı’da yaşananlar tam faciaydı. Esnaf ve müşteriler; çarşının sokaklarında kaç(ış)maya çalıştı. Deprem neticesi ana giriş/çıkış kapıları kapandı. Kubbeler ve duvarlar içeride kalanların üzerine devrildi. Sirkeci tamamen yıkıldı. Bit Pazarı, Yeniçeriler Çarşısı, Bodrum Han, Kelle Kesen Han, Çadırcılar Han, Yağlıkçılar Han haritadan silindi. Tahtakale, Gedikpaşa, Kantarcılar, Kutucular gibi yerleşkeler yok oluverdi. Mihrimah Sultan Camii ile Kariye Camisi’nin minarelere devrildi. Nuruosmaniye Camii’nin girişi çöktü. 

Kumkapı, Yenikapı, Langa, Samatya, Kadırga ve Gedikpaşa’da yüzlerce ev oturulamaz/kullanılamaz hale geldi. Bazı mahallelerin 50-100 metre gidip geldiği rivayet edildi.

- 10 Temmuz 1894’de Gerçekleşen 3. Büyük Deprem… -

Sultan 3. Mustafa da, büyük dedesi 2. Beyazıt gibi davrandı. Birkaç gün çadırda kaldı; sonra Edirne’nin yolunu tuttu. 

Rusya ile savaş sürüyordu. Yüklü askeri harcamalara rağmen, bir servet pahasına İstanbul’u yeniden imar etmeyi becerdi/başardı.

İstanbul’un 3. büyük depremi 10 Temmuz 1894’de gerçekleşti. Öğlen saat 12:24’de arka arkaya 3 şiddetli sarsıntı hissedildi; 18-20 saniye sürdü.

Sallantıdan önce kırlangıçlar ve bazı kuşlar yuvalarını terk etti. Marmara Denizi’ndeki ve kuyulardaki sular aniden ısındı. Yer altından ürpertici sesler duyuldu; kara, denizin üzerindeki yolcu gemisi misali sallandı. Sahilden bakıldığında enginde yer yer kaynamalar görüldü. Şahitlerin beyanına göre; - Gemlik yakınlarındaki! - Katırlı kıyılarından denizde yükselen, 10 metre boyunda buhar sütunları görüldü.

Deniz kıyıdan 50 metre kadar çekildi. Dev dalgalar; kıyıdaki kayık, tekne ve orta tonajlı gemileri parçaladı/yerlerini değiştirdi. Mısır Çarşısı, Kapalı Çarşı, Bit Pazarı gibi ticaretin atar damarları ağır hasar gördü. Özellikle Kapalı Çarşı; kâğıttan şato gibi yarıldı; tavanları çöktü; duvarları yıkıldı. Beklenilmeyen durum karşısında inceleme yapıldı. Çarşı esnafının dükkânlarını genişletip daha çok mal koymak bahanesiyle bölmeleri ve kemerleri incelttiğine şahit olundu.

- 10 Temmuz 1894 Depremi, Girit’ten Bile Hissedildi… -

Dönemin teknik imkânları depremin boyutunu ve şiddetini ölçmeye el verdi. 1894 Depremi’nin merkez üssü Yeşilköy açıklarıydı. Kısa süreli şiddetli sarsıntılar görüldü. Marmara’da tsunami yaşandı. Gebze, Kartal, Adalar, Üsküdar, Büyük Çekmece, Küçük Çekmece, Çatalca, İzmit, Adapazarı, Yalova, Sapanca ve Karamürsel etkilendi. 

Bölgede kolera salgınına da rastlandı.

Şiddetli deprem; Girit, Yanya, Bükreş ve Anadolu’nun orta kesimlerinde de hissedildi.

Kartal’dan Çanakkale’ye deniz altından döşenmiş telgraf hattı koptu; haberleşme kesildi.

Sarsıntı; Yıldız Sarayı’nda hayatı felç etti. Çalışanlar paniğe kapıldı; bahçeye çıkmak için adeta birbirlerini ezdi. Saray ahalisi ve personele avluda çadırlar kuruldu; seyyar mutfaklarda yemekler pişirildi.

Sultan 2. Abdülhamit; - deprem anında… - sarayın zemin katındaki çalışma odasındaydı. Veziriyle görüşme halindeydi. Sarsıntıyı hissedince; bahçeye çıktı. Geceyi çadırda değil, odasında geçirmeyi yeğledi.

Halk, günlerce evlerine giremedi; parklarda, bahçelerde, çadırlarda geceledi. Memurlar da resmi binalarında çalışmak istemedi. 2. Abdülhamit; 11 Temmuz’da bütün görevlilerin işbaşı yapmalarını emretti. Ama buyruğa itaat edil(e)medi. Bakanlık binalarının bahçelerine çadırlar ve barakalar kuruldu; devlet işleri bekle(ye)mezdi. Seyyar mutfaklarla da yemek gereksinimleri karşılandı.

İstanbul ahalisi korku, panik ve endişe içindeydi. Müslüman halkın maneviyatının yüksek tutulması amaçlandı. Sultan 2. Abdülhamit’in emri üzerine, depremden hemen sonra ezan ve devamlı Zilzal - deprem! - Suresi okundu. Bir ay müddetince Kur’an-ı Kerim’den ayetler kıraat edilmesi; af ve mağfiret duaları yapılması öğütlendi. Hicaz Valisi’ne bir emirname gönderildi: Haremeyn-i Şerifeyn’de deprem ve kolera salgınının geçmesi için dua istendi.

- Yeniköy’deki Ermeni ve Rum Kiliselerinde Akşamları da Ayinler Gerçekleştirildi… -

Gayri Müslim ahali de korktu; dini duyarlılık ve hissiyat yükseldi. Kiliselerde teskin edici, moral yükseltici ayinler düzenlendi; vaazlar verildi. Depremin merkez üssü Yeniköy’deki Ermeni ve Rum kiliselerinde akşam ritüelleri gerçekleştirildi. Papazlar; cemaatlerini sakin davranmaya, Tanrı’ya yakarmaya ve yardımlaşmaya/dayanışmaya davet etti.

Sultan 2. Abdülhamit; halkın moralinin daha fazla bozulmaması için bazı tedbirler aldı. Gazetelerdeki deprem haberlerine kısıtlama getir(il)di. Mağdurlara yönelik yardım kampanyası düzenledi. Kendisi ve saray halkı adına 1.500 altın lira ile ilk katılan oldu. Yardım miktarı kısa sürede 100 bin altın liraya ulaştı. Toplanan paradan zelzelede ölen(ler)in ailelerine 10 altın lira ödendi. Dul ve yetimlerin her birine 5 altın lira verildi. Depremde - tahmine göre… - 280 kişi hayatını kaybetti; 298 kişi de çeşitli şekilde yaralandı.

Ayasofya Camii’nin onarımına 544 bin kuruş tahsisat ayrıldı. 

1894 yılına kadar depremin şiddetini, yönünü ölçen/gösteren sismografi cihazı yoktu. Ülkenin sismolojist - deprem uzmanı! - de namevcuttu. Sultan 2. Abdülhamit; İtalya’dan 2 sismografi cihazı getirtti. Her birisi için 3.200 frank ödedi. Birini Yıldız Sarayı’na; ötekisini de Kandilli Rasathanesi’ne kurdurdu. İtalya’nın tanınmış deprem uzmanı, Mösyö Agamemnon ve ailesini İstanbul’a davet etti. Ünlü deprem bilimci; yıllık 8.500 frank maaş ve lojman karşılığında teklifi kabul etti. Kendisi sismografi cihazının yapımı/geliştirmesi ile de tanınmıştı.

2. Abdulhamit; Atina Rasathanesi Müdürü Mösyö Eginitis başkanlığında bir teknik heyet de kurdurdu. Kandilli Rasathanesi Müdürü Kombari Efendi, Posta ve Telgraf Nezareti Fen Müşaviri Emile Lacoine Efendi, matematikçi Profesör Valsamaki Efendi ile donanma subaylarından Esat Bey görevlendirildi. Mösyö Eginitis’in reisliğindeki çalışma grubu depremin oluş sebebini, etkilerini ve verdiği zararı araştıran detaylı rapor hazırlayacaktı.

Rapor kısa sürede yazıldı. 10 Temmuz 1894 Depremi; Richter ölçeği ile 9 şiddetindeydi. Şehirdeki binaların çoğu çürüktü. İnşaatların kalitesi artırılmalı, sarsıntılara karşı mukavim - dayanıklı! - hale getirilmeliydi. Taş yerine ahşap yapı elemanları tercih edilmeliydi. Taş binalarda insan kaybı daha yoğundu/fazlaydı. Ahşap yapılar, beşik gibi sallansa da hemen yıkılmazdı; dolayısıyla zayiat da azdı.

Osmanlı’nın İstanbul’unda 11 etkin deprem yaşandı.