Piyanist Bestekâr 2. Abdülhamit Han

31. Osmanlı Padişahı, 110. İslâm Halifesi Abdülmecid, Batı kültürünün ve hayat tarzının hayranıydı. Küçüklüğünden itibaren Batı müziği dinleyerek büyüdü. Daha 5 yaşındayken Donizetti Paşa’yı - Giuseppe Donizetti! - tanıdı; konserlerini/müzik faaliyetlerini izlemeye çalıştı. Ülkemizi Batı müziği ile tanıştıran, ilk Türk bandosu ‘Mûsikâ-i Humâyûn’u kuran İtalyan bestecinin derin etkisinde kaldı. İlerleyen yıllarda ilgi gösterdi/destek verdi. Tahta oturunca da opera ve tiyatroyu kurumsallaştırdı.

Abdülmecid tahta geçtiğinde Giuseppe Donizetti, Mûsikâ-i Humâyûn’un yönetimindeydi. Padişahın da teşviki ile Batı’dan özellikle de İtalya’dan müzikologlar ve sanatçılar getirtildi. Kurumsal yapının yerleşmesi/yaygınlaşması için çeşitli girişimlerde bulunuldu. Anadolu’nun önemli merkezlerinde, bilhassa Edirne, Manisa, Adana, Trabzon ve Bursa gibi şehirlerde tanıtım/eğitim faaliyetleri organize edildi. Ama ağırlıklı şekilde İstanbul’da, hanedanın, yöneticilerin ve zengin ailelerin çocuklarına özel dersler verildi. 

Giuseppe Donizetti, Abdülmecid için - 1839’da! - ‘Mecidiye Marşı’nı besteledi. Paşa’nın eseri, Osmanlı’nın millî marşı sayıldı, devlet ve uluslar arası merasimlerde 22 yıl boyunca icra edile geldi.

- Saray’da Hanımlardan Oluşan Bir Bale Grubu Kuruldu… -

Donizetti Paşa, topluluk sayısını artırdı. Saray içinde erkeklerden ve hanımlardan oluşan ayrı bandolar kurdu. Osmanlı’nın tarihinde ilk kez kadınlardan bir ‘bale grubu’ da tesis edildi.

Hanımların 80 kişilik orkestrası/bandosu ‘tambur majör’ adı verilen kadın şefçe yönetildi/çalıştırıldı. Orkestrada flüt, boru, trompet ve klarnet gibi nefesli sazlar ağırlıktaydı. Davul, zil gibi vurmalı müzik aletleri de çalınırdı. Hanımlar Bandosu sahnede sıralar halinde dizilirdi. Birinci sırada klarnet, boru ve flüt sanatçıları dururdu. 2. ve 3. kademelerde de boru takımının diğer elemanları ile davul, zil gibi enstrümanları kullananlar yer alırdı.

Kadın müzisyenlerin saçları kısa kesimliydi. Saç modelleri ve kıyafetleriyle erkekleri çağrıştırırdı. Nar çiçeği renkli kadifeden pantolon veya etek giyilirdi. Kolları, boyun kısımları defne yaprağı işlemeli ceketler tercih edilirdi. Başlarındaki fes ceketle aynı kumaştandı. Ayakkabıları da mokasen parlak yumuşak rugan deridendi.

Hanımlar Orkestrası’nın elemanlarının eğitiminde - çoğunlukla! - erkek muallimler görevliydi. Dolmabahçe ve Çırağan Saraylarının zemin katı eğitim/öğretim için tahsis edilmişti.

- Sultan Abdülmecid’in Ünlü Hanımlar Orkestrası… -

Harem-i Hümayun’un kadınlardan teşkil edilen orkestrası çok başarılıydı. Hatta erkeklerin teşkil ettiği toplulukla yarışabilirdi. Osmanlı’nın son Sultanı Vahdettin’in 1861’deki doğumunda, her iki özel orkestra da sarayın bahçe kapısının önünde konser verdi. Aralarına paravan konuldu. Hanımlar perdenin arkasında sanatlarını sergiledi/icra etti.

İngiliz kadın gezgin Mary Adelaide Walker seyahat notlarında Sultan Abdülmecid’in kurdurduğu kadınlar orkestrasını anlattı. Hükümdarın kızı Zeynep Sultan’ın müzik zevkini ve tutkusunu aktardı. Zeynep Sultan - erkek bando elemanlarına özgü kıyafetler giyerdi! - , tamamı hanımlardan oluşan, korno, davul, zil, flüt, trompet gibi enstrümanları - erkekler kadar ustalıkla çalan! - bandonun yöneticisiydi. Bayan Walker da, Hanımlar Bandosu’nun performanslarını izlemiş, ustalıklarına şahitlik etmişti. Anlatımına göre, 15 - 20 kişilik gruplar halinde çalışma yapılırdı. Aydınlık, gün ışığının sürekli dolduğu geniş bir salon dershane haline getirilmişti. Orkestra elemanı hanımlar, yarım daire/hilal şeklinde otururdu. Merkezde, nota sehpasının önünde, yaşlı gözlüklü erkek öğretmen durur ve ritim tutardı. İngiliz hanım gezgine göre topluluk, ‘Zeynep Sultan’ın şahsi askeri bandosuydu!’ Güzel kızların çoğunluğu Gürcü ve Çerkez asıllıydı. Salonun kapılarının önünde uzun boylu, iri yarı ve kuvvetli zenci görevliler beklerdi. İçeriye girenleri kontrol ederlerdi. 

- Ünlü Müzik Adamı Franz Liszt İstanbul’a Davet Edildi… -

Ünlü Avusturyalı besteci/piyanist/orkestra şefi Franz Liszt, Sultan Abdülmecid tarafından İstanbul’a davet edildi. 18 Haziran 1847’de, Büyükdere’deki Hotel de Bellebue’de padişahın huzurunda konser verdi. Nişan ile ödüllendirildi. Çırağan Sarayı’nda, Ahmet Fethi Paşa Yalısı’nda da dinletilerini yineledi. Pera’da bulunan Rus Büyükelçiliği’nde etkinlikler düzenledi. İstanbulluların ilgisi ve sevgisi karşısında halka açık resitaller de sundu.

Sultan Abdülmecid, bütün çocuklarına Batı müziği ve piyano dersleri aldırdı. 

2. Abdülhamit, şehzadeliğinde kardeşi 5. Murat ile birlikte müzik derslerine devam etti. Öğretmenleri, sarayda görevli İtalyan asıllı 2 ünlü müzik adamıydı. Callisto Guatelli - Guatelli Paşa! - ile Augusto Lombardi - Miralay Lombardi Bey! - idi.

Abdülhamit de piyano ve keman derslerine ilgi gösterdi. Her iki müzik aletini ustalıkla çalmayı öğrendi. Aynı zamanda - özellikle çocuklarına! - piyano öğretmenliği yaptı. Şehzadeliğinde Batı tarzı besteler vücuda getirdi.

- Sultan 2. Abdülhamit Alaturka Musikiyi Sevmezdi… -

Abdülhamit, ‘alaturka’ dediğimiz geleneksel müziğimizi sevmezdi. Gazeteci/tarihçi Ziya Şakir’in ‘Abdülhamit’in Son Günleri’ adlı kitabında yazdığına bakılırsa, ‘Alaturka dediğimiz musiki tarzı Türklere ait değildir. Yunanlar, Araplar ve Acemlerden alınmıştır,’ derdi.

Batı müziğini - ‘alafranga’yı! - severdi/benimserdi. Çocuklarının Batı musikisi eğitimi almalarına özen/dikkat gösterirdi. Kızı Ayşe Sultan’ın anılarında, şehzadeler ve hanım sultanlar için Avrupa’dan piyano getirttiği anlatıldı. Saraydaki İtalyan ve Fransız müzisyenlerden düzenli dersler aldırırdı. 2. Abdülhamit’in sevgili kızı Ayşe (Osmanoğlu) Sultan’ın ilk piyano öğretmeni Hazinedar Dürriyekta Kalfa’ydı. Augusto Lambardi’den görevi devralmıştı. Ayşe Sultan’ın sonraki öğretmeni de Alexandre Efendi’ydi. Bizzat babası tarafından görevlendirilmişlerdi.

Ayşe Sultan, başarılı piyanist ve bestekârdı. İlk çalışması - güftesini de kendisinin yazdığı! -‘Hamidiye Marşı’ydı. Henüz 12 yaşındaydı. 1901’de, cülus yıldönümünde, babası Sultan Abdülhamid’e hediye etti. Arp ve keman da çalardı. Çok sayıdaki bestesi repertuvarımızda yerini aldı. Son halife 2. Abdülmecid Efendi için de, ‘Marche a sa Majeste le Calife Abdoul-Medjid Khan II’ - Majesteleri Halife II. Abdülmecid Han Marşı! - adlı besteye de imza attı.

- 2. Abdülhamid Çocuklarının Piyano Derslerini Yakından İzlerdi… -

Ayşe Sultan’ın izlenimlerine göre, Sultan Abdülhamit, - yabana atılmayacak derecede! - mükemmel piyano çalma tekniğine sahipti. Tabir yerindeyse: ‘Usta!’ydı. ‘Huzurunda piyano çaldırırdı. Dikkatle dinler, yanlış bulursa düzeltir, tempolara da dikkat kesilirdi. ‘Bu şekilde çalınmaz, tekrar ediniz,’ derdi. Alafranga müziği, alaturkaya tercih ederdi: ‘Alaturka güzel ama daima gamlıdır. Alafranga farklıdır: Neşe verir. Piyano ile alaturka çalınmaz/dinlenmez. Alaturkanın kendine özgü sazları vardır.’

Ayşe Osmanoğlu anılarında, kız kardeşleri Naime Sultan ile Şadiye Sultan’ın da Batı müziği eğitimi aldıklarını ve virtüöz seviyesinde piyano çaldıklarını kaydedecekti.

Şadiye (Osmanoğlu) Sultan’ın ‘Hayatımın Acı ve Tatlı Günleri’ adlı anılarında ailesi, saray ve harem yaşamı hakkında ilginç bilgiler aktardı.

Şadiye Hanım Sultan’ın anlatımına göre, Yıldız Sarayı’ndaki özel okul öğleye kadardı. Öğleden sonra evlere dönülürdü. Piyano hocası eve gelirdi. Sıkılmadan, büyük hevesle piyanoya çalışılırdı. Mandolin kursu da verilirdi.

- Sultan Hanımların Özel Saz Ekipleri Vardı… -

Şadiye Sultan, klasik Batı müziğinden hoşlanırdı. Piyano hocasının belirttiğine göre, yetenekliydi. Başarılarından ötürü hocasının takdirlerine mazhar olmuştu. Takdirden hem gurur duyardı, hem de daha zor parçalara hazırlanmak için şevk ve cesaret toplardı. Musiki dersleri akşam saat 16.00’ya kadar sürerdi.

2. Abdülhamit’in kızları Naime Sultan ile Zekiye Sultan’ın - kendilerine ait! - hanımlardan oluşan saz takımları çok ünlüydü.

Şehzade Burhaneddin Efendi ile Raife Sultan’a da piyano ve müzik dersleri aldırıldı. Çalışmaları yakından izlendi ve pratik/egzersiz yapmalarında yardım edildi.

Sultan 2. Abdülhamit’in ilk hanımı Nazikeda Başkadınefendi de gelişmiş musiki kültürüne sahipti ve virtüözdü. Çok iyi piyanistti.

Sultan Abdülhamit, babası Abdülmecid tarafından kurulan ve sonradan kapatılan ‘Kadınlar Orkestrası’nı yeniden canlandırdı. Mızıka-i Hümâyûn’u aktif hale getirdi. Guatelli Paşa, orkestranın başına, yardımcılığına da Miralay Mehmet Ali Bey getirildi.

- Abdülhamit, İtalyan Operalarını Dinlemekten Zevk Alırdı… -

Yaylı çalgılar ve piyano için bestelenmiş eserleri, oda müziğini, İtalyan operalarını dinlemekten zevk alırdı. Yıldız Sarayı’ndaki özel tiyatroda Avrupalı bestecilerin yapıtlarını sahneletti. Yerli operetler de besteletti ve büyük zevkle izledi.

Ayşe Osmanoğlu’nun anılarında kaydettiğine göre, Sultan Abdülhamit, Yıldız Sarayı’nda 60 kişilik mükemmel bir orkestra kurdu. Eğitim kadrosunda Guatelli Paşa, Fransız Lombardi, İspanyol Aranda Efendi ve Vondra Efendi ilk akla gelenlerdi.

İstanbul’a gelen yabancı gösteri grupları saraya davet edilirdi. Sultan Abdülhamit, İtalyan gruptan bir aileyi çok beğendi, kanatları altına aldı. Çampi Ailesi, Muzika-i Hümayun’a kaydedildi. Kadroya daha sonra 2 İtalyan sanatçı daha ilave olundu. İtalyan sanatkârlar opera ve operetlerde mahirdi. En çok Traviata, Troubadour, Bal Masque, Barbier de Seville, Fradiavlo, Mascotte gibi operaları sahneye koyarlardı. Sultan Abdülhamit, Rigoletto’yu çok sever ve sürekli çaldırırdı.

Yine Ayşe Sultan’ın kayıtlarına göre, Bertrand ve Jean adlı 2 Fransız sanatçı daha vardı. Bertrand, taklit ve hokkabazlık yapardı. Her yıl belirli aylarda Fransa’ya gidip, yenilikleri izler ve İstanbul’a dönerdi. Yıldız Sarayı’na sinemayı da getirmişti. Jean, hayvan terbiyecisiydi. Atları, eşekleri, köpekleri eğitirdi. Vatandaşı Bertrand ile eğlenceli skeçler sahnelerdi. 

- 2. Abdülhamit Çok Zengin Nota Arşivine Sahipti… -

Dönemin İstanbul’daki Fransız elçisi Constans, hükümdara jest yaptı. Sarah Bernhardt ile Coquelin Cadet’i İstanbul’a Yıldız Sarayı’na getirtti. Sultan, gösteri sonrasında her iki sanatçıya da nişan verdi.

Rus büyükelçiliği de 2 Abdülhamit ile arayı sıcak/samimi tutardı. Rus Çarı’nın özel orkestrası ve tiyatrosu İstanbul’a geldi, çeşitli gösterilerde bulundu.

2. Abdülhamit’in Batı müziği eserlerine düşkünlüğü Avrupa’da da ilgi uyandırdı. Ünlü bestecilerin bazıları en yeni eserlerinin notalarını İstanbul’a gönderip Sultan’ın değerlendirmesine sundu.

Sultan Abdülhamit, bazı akşamlar oda orkestrasını çağırtır, kendi dairesinin önündeki çimenlikte çaldırır, huşu içinde dinlerdi. Bazen de salona piyano, keman, viyolonsel ve flüt getirtip performansı izlerdi.

Ayşe Sultan’ın yazdıklarına göre, Abdülhamit çok zengin nota koleksiyonuna sahipti.

- Şehzade (5.) Murat, Kraliçe Viktorya’nın Kızının Kalbini Çaldı… -

Sultan 5. Murat da çok iyi piyano çalardı. Avrupai dans müziği formunda bestelere hayat verirdi. Şehzadeliğinde Guatelli Paşa’dan - Callisto Guatelli! - piyano çalma teknikleri ve solfej dersleri gördü. Tahttan indirildikten sonra kapatıldığı Çırağan Sarayı’nda müziğe sarıldı. Beste yaparak, piyano parçaları seslendirerek yaşadı. ‘Aydın Havası’ adlı zeybek oyun havasını piyano için çok sesli hale getirdi. Türk müzik tarihinde bir ilke imza attı.

Dönemin İngiltere Kraliçesi Viktorya’nın kızlarından birisiyle evlenmesi de gündeme geldi. Amcası Sultan Abdülaziz’in Londra ziyaretinde, kardeşi Abdülhamit ile beraberdi. Avrupa sosyetesini tanıma, sanatçı kimliğini/piyanodaki başarısını - kısmen de olsa! - sergileme fırsatı yakaladı. Ama ‘hayırlı teşebbüs’ü akim kaldı. Dedikodulara bakılırsa, Abdülhamit, biraderi/ağabeyi Şehzade (5.) Murat’ın ‘kâm alması’nı engellemişti.

Sultan 5. Murat’ın büyük kızı Hatice Sultan besteci ve kompozitördü. Babasına ithaf ettiği bir vals bile besteledi. Diğer bir kardeşi Fehime Sultan da başarılı piyanistti ve çok sayıda bestede imzası mevcuttu. ‘Galop a la Constitution’ ile ‘Marche L'Union Nationale’ - Millî Birlik Marşı! - en bilinenlerdendi.