Libya'da Başbakanlık Yapan İlk Türk

Sadullah Koloğlu (1886 - 1952); Libya devleti kurulduktan sonra, 3 yıl başbakanlık görevinde bulundu. İlk diye sınıflandırılsa da; Libya’nın 2. Başbakanı’ydı; Derne doğumluydu. Koloğlu; Osmanlı toprağı Libya’da dünyaya gelmiş Türk çocuğuydu.

Sadullah Bey’in baba tarafından ataları, Konya’nın Karaman ilçesine mensuptu. Büyük dedesi yeniçeriydi. Buraya yerleşmiş; yerli/asil bir ailenin kızı ile hayatını birleştirmişti. - Osmanlı idaresi, Türk asıllı vatandaşları ile yerli ailelerin akrabalık tesis etmesini desteklerdi! - Babası Hacı Mebruk Efendi; Derne’de tanınmış tereyağı tüccarıydı. Derne’den İstanbul’a ünlü tereyağını yollar; Saray’ın ihtiyacının önemli kısmını karşılardı. Annesi Zeynep Hanım; Girit Türklerindendi. Ailesi, Bingazi’ye göçmüştü. Hacı Mebruk Efendi ile Zeynep Hanım’ın evliliklerinin en son meyvesi Sadullah’tı.

- Sadullah Bey, Mülkiye’yi Birincilikle Bitirdi… -

Mebruk Efendi; en küçük oğlu Sadullah’ı alıp; payitahta, İstanbul’a geldi. 2. Abdülhamit dönemiydi. Osmanlı’nın geniş coğrafyasından - özellikle de Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Arabistan’dan… - başkente gelen seçkin aile çocukları, Aşiret Mektebi’ne kaydedilirdi. - Okul; 1892’de açılmış; Esma Sultan Yalısı’nda faaliyete geçirilmişti! - Türk kültürü ve modern bilimler öğretilir; sıkı eğitimden geçirilir; başarılılar, devlet yönetiminde görevlendirilirdi. Babası, en küçük oğlu Sadullah’ı bir başka severdi; zekâsına, gayretine, yılmazlığına ve girişkenliğine inanırdı/güvenirdi. Evladını da okula kaydettirdi. Mezunlar; Harbiye’ye ve Mülkiye’ye devam imkânı kazanırdı. Sadullah, daha 10 yaşındayken; hükümdar 2. Abdülhamit’i karşılayacak ve karşısında konuşacaktı.

Mahdumlarının en küçüğü, en zeki ve en sevimlisi Sadullah; Aşiret Mektebi’ni çok iyi dereceyle bitirdi. 1902’de, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’nin Sınıf-ı Mahsusa’dan (Özel Sınıf’tan) aliyy-ül a’la/pekiyi ile mezun oldu. İlk görev yeri: Doğduğu yer Derne idi. 2 yıl kadar çalıştı; sonra bazı anlaşmazlıklar yüzünden tayin edildi: Ege’de, Buldan’a gönderildi. 

- Adı Pınarhisar’da Bir İlkokula Verildi… -

21 Ocak 1913’de, Trakya’da Pınarhisar Kaymakamlığı’na atandı. Amirlerinin siciline düştüğü nota bakılırsa; İttihat ve Terakki Partisi’nin fikirlerine yakındı. Ülke kalkınmasının yol, inşaat ve mektep yapmakla başlayacağına inanırdı. Pınarhisar’da hemen uygulamalara girişti. 1914’de, yeni okul inşaatı başlattı. Ahaliyi çalışmaya zorladı/özendirdi. Ama direnç ve imkânsızlıklarla karşılaştı. Daha sonra ‘Koloğlu İlkokulu’ adıyla anılacak müessese, ancak 1920’de tamamlanabildi. - Kasabalılar, yenilikçi kaymakamı unutmamış; adını ölümsüzleştirmeye çalışmıştı! -

1913 - 1917 arasında, tam 4 yıl imar faaliyetlerine ağırlık verdi. Rüştiye Mektebi, Akşam Sanat Okulu, Ziraat Fidanlığı ve hizmet binası ve köprü(ler) inşa ettirdi. Poyralı Köyü’nde cami ve köy evinin yapılmasına öncülük etti. Ama hayat hiç de süt liman değildi.

Bulgar çetelerine karşı da mücadele etti. At sırtından inmedi; silah kullandı; müfrezelere önderlik edip eşkıya takibine çıktı.

Pınarhisar’ı çok sevdi. Cumhuriyet’in ilanından sonra nüfus kütüğünü taşıdı; Camii Kebir Mahallesi’ne kaydettirdi.

- Eline Silah Alıp Yunan Kuvvetlerine Mukavemet Etti… -

1919’de, Saray ilçesinde görevlendirildi. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gemi azıla alan Yunan kuvvetleri, Trakya’yı işgale yeltendi. Saray Kaymakamı Sadullah Bey - yöre halkının tabiriyle ‘Arap Kaymakam’! - ; hükümet konağını karargâh gibi kullandı. Yanına dönemin hâkimini, karakol komutanını ve memurlarını aldı. Kısıtlı silah ve cephane ile savunmaya girişti. Devletin itibarını kanlarının son damlasına kadar müdafaa edeceklerdi. 

Ama cephaneleri bitince; direnmelerine karşın, yakalanmaktan kurtulamadılar. Hapse atıldılar; idama mahkûm edildiler. Bir gece, idam/infaz mangasını beklerken; mucize ile karşılaştılar. Arap Kaymakam; hayatını bağışladığı bir Bulgar genci tarafından hapishaneden çıkarıldı/kaçırıldı. Kara çarşafa büründürüldü; İstanbul’a göç eden yaşlı kadınlardan müteşekkil kafilenin arasına alındı.

Hükümet; sehven - istemeyerek/yanlışlıkla! - yaptığı resmi yazışmasını beğenmedi; Vize’ye becayişine karar çıkardı. Sadullah Bey; tehdide, sürgüne, örtülü cezalara pabuç bırakmazdı. 

- İstiklal Mahkemesinde Yargılandı; Beraat Etti… -

İstanbul’a döndü; aradığını bulamayınca; Millî Mücadele’nin merkezi Ankara’ya geçti. Ankara’da şüphe ile bakıldı; Saray’ın adamı olabileceğine inanıldı. Tutuklandı; İstiklal Mahkemesi’nde yargılandı. Kendini savundu; suçsuzluğu/bağlılığı anlaşılınca; beraat etti ve salıverildi. Sadullah Bey; hükmün açıklandığı gün, Hacı Bayram Camii’nde şükür namazı kıldı ve hüngür hüngür ağladı. İtibarı iade edilmiş; ama bir kere daha ölümün çemberinden geçmişti.

Ankara Hükümeti, Sadullah Bey’e güvenini gösterdi. Nazilli Kaymakamlığı’na ata(n)dı. Yunan işgali başlayınca; yeni görev yerine ulaşamadı. Ankara ve Kayseri’de kısa süreli bazı idari görevlerde bulundu. 11 Aralık 1922’de, Trabzon’un ilçesi Maçka’nın Kaymakamlığı’na getirildi. Bölgede Rum çetelerin baskı ve yağması alıp başını gitmişti. Trakya’da eşkıya tenkilinde kazandığı tecrübesini konuşturdu; izlerini sürdü ve hesaplarını gördü. Zigana Geçidi ve çevreye huzur getirdi. Çete elemanlarını yakalayıp, teşhir etti; halkın özgüvenini tekrar kazanmasını sağladı. Devlet gücünü ve otoritesini tesis etti.

Ocak 1923’de, imzalanan mübadele anlaşmasıyla, Rum ahalinin bölgeden güven içinde çıkarılmasını/naklini sağladı.

- Sürmene Kaymakamlığı Yaparken 2. Defa Evlendi… -

Of’a tayin edilince; hayvan vebası ile karşılaştı. Bölge ekonomisinde hayvancılık önemli kalemdi. Etkin ve kalıcı tedbirlerle hastalığın önü alındı. Başarılarından ötürü çeşitli takdirnamelerle ödüllendirildi.

1925’de, yine görev yeri değiştirildi: Sürmene Kaymakamlığı’na getirildi. Daha sonra okul şeklinde de değerlendirilecek hükümet konağının inşasını başlattı. 2 katlı, 2 bin metrelik binanın planını kendisi çizecekti. Yıllar sonra, ilçenin en önemli caddesine adı verildi; sevilen kaymakamın adı yaşatıldı.

1925 yılı uğurlu geldi. İstanbul’un ünlü semti Balmumcu’ya adını veren ünlü/köklü ailenin kızı Refika Hanım ile hayatını birleştirdi. - Kayınpederi Sakallı Eşref adıyla maruftu; Millî Mücadele’de yararlılıkları bilinirdi! - Eşini de yanına alıp, Mayıs ayında Sürmene’ye döndü. Aslına bakılırsa; Refika Hanım ikinci karısıydı. - İlk hanımı, Pınarhisar Kaymakamlığı sırasında ince hastalıktan/veremden vefat etmişti! - Refika Koloğlu, 2 oğul verdi: Orhan ve Doğan. Orhan Koloğlu; gazeteci, yazardı; Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü, Başbakan Bülent Ecevit’in danışmanlığını da yaptı. Çok sayıda tarih kitabı kaleme aldı. Doğan Koloğlu da ağabeyi gibi gazeteciydi; spor yazarlığıyla adını duyurdu.

29 Kasım 1929’da, - 2. defa! - Of Kaymakamlığı’na atandı. Bölgede devlet otoritesini sağlamak ilk/önemli göreviydi. Azılı eşkıya Laz Hüseyin’i yakalattı; don paça/iç çamaşırlarıyla ilçenin sokaklarında gezdirip teşhir ettirdi. Halkta sempati, Ankara’da hayranlık yarattı. Yazılı takdirname ile taltif edildi.

- Hakkari’de Ticari Hayatı Canlandırmaya Çalıştı… -

Sadullah Bey’in kaderi Evliya Çelebi’ye benzetilirdi. Hep tayin, hep taşınma, hep yeni yüzler tanıma imkânına sahipti.

İznik Kaymakamlığı son göreviydi. Yerel yönetimlerde tecrübeliydi: Valilik yapabilecek olgunluktaydı. İznik’te üzüm yetiştiriciliğini teşvik etti; ilçe ekonomisinin önemli üretim/satış kalemi haline gelmesini sağladı.

İlk Valiliği için Hakkâri uygun görüldü. - Tarih: 18 Şubat 1938’di. - İlin yolu yoktu; kar yağınca, en az 6 ay dünya ile ilişkisi kesilirdi. Posta gönderileri, Van üzerinden getirilirdi/götürülürdü; dönemin şahitlerine göre posta; 3 ayda bir uğrardı. Devlet yatırımı ‘yok denecek!’ seviyedeydi. Yöresel ticaret de çok zayıftı; hiç mesabesindeydi. 

Eksikleri, acil ihtiyaçları, yapılması gereken yatırımları sıraladı. Ankara’ya gidip, Maliye Bakanı’nın karşısına dikildi. - Sadullah Bey, ‘tuttuğunu koparan, dediğini yaptıran’ mizaçlıydı! - Anlatılana bakılırsa; Bakan Bey’i sıkıştırdı; acil ihtiyaçların giderilmesi/görülmesi için ‘tatlı sert davrandı’! Bakan Bey, pabucun bağlı olduğunu görünce, istenilenlerin yapılacağına dair söz verdi.

Şehre dönerken; Van’a uğradı. Vilayete yerleşip, esnaflık yapan Karadeniz kökenlilerle görüştü. Hakkâri’nin tüccarlara sağlayabileceği imkânları anlattı. Bir kısım fırıncı, bakkal, inşaatçı ve pastacıyı ikna edip yanına aldı. Böylece Van’dan tecrübeli iş gücü transferini de gerçekleşti.

19 Kasım 1940’taki Bingöl Valiliği son görev yeriydi. Bir yıl çalışabildi; yaş haddinden emekli edildi.

- Hayatı Boyunca Yoksuldu; Geçim Sıkıntısı Çekti… -

Sadullah Bey; çalışmaya alışıktı; ihtiyacı da vardı. Çocuklarının eğitimi için para kazanması gerekti. Toprak Mahsulleri Ofisi’nde ‘çuval kontrolörlüğü’, Çocuk Esirgeme Kurumu’nda ‘müfettişlik’ vazifelerinde bulundu.  

Geçici işlerden yeterince/gereksinimi kadar para kazanamadı. Baba ocağına, Bingazi’ye gidip aile mirasının peşine düştü. Bölge Emiri - sonradan Libya Krallığı’na da getirilecek! - Şeyh İdris es Sunisi’nin kapısını çalıp görüştü. Şeyh Sunisi; Sadullah Bey’in babası, Hacı Mebruk Efendi’nin yakın dostu ve hapishanede hücre arkadaşıydı. Akraba gibi karşıladı; sorunuyla ilgilendi. Ama hemen bırakmadı; yanında kalıp yardım etmesini istedi. Ülke yeni bağımsızlığını kazanmıştı. Yeni yönetim, tecrübeli devlet yöneticilerine şiddetle ihtiyaç duyuyordu. Kolağası’nın şahsi tecrübesinin farkındaydı. Birleşmiş Milletler; Fizan, Bingazi ve Trablus bölgelerinin birleştirilip, Libya adlı yeni bir devletin kuruluşunu sağlamıştı. 

- Bankadaki Şahsi Hesabında 45 İngiliz Lirası Çıktı… -

Sadullah Bey; kurulan ilk Libya hükümetinde Sağlık Bakanlığı koltuğuna oturdu; Millî Eğitim Bakanlığı yaptı. - Türk Hükümeti, 23 Ocak 1950 tarihli kararıyla, Sadullah Koloğlu’nun Libya Devleti’nde resmi görev almasına rıza gösterdi/izin verdi! Türkiye’den gelen Umran Yetişali Ordu Komutanı, Türk Dışişleri’nde Matbuat ve Hukuk Müşavirliği yapan Abdullah Busayri Libya Dışişleri Bakanı yapıldı.

Ülkenin ilk Başbakanı Libya’nın tanınmış kabilesine mensuptu; görevi kısa sürdü; Şeyh Sunisi ile yaşadığı sorunlar istifasını getirdi. Sadullah Kolağası; Libya Başbakanlığı’na tayin edilen ilk Türk asıllıydı. 

Yoğun mesai iyice yıpranmasına yol açtı. Yaşlıydı; hastalıkları sağlığını tehdit eder boyuttaydı. Tedavi edilmeliydi; Türkiye’ye dönmeliydi. Başbakanlıkta 2 yıl kadar kalabildi. Gerekli izni aldı; görevinden istifa etti. 28 Mayıs 1952 Çarşamba günü, ülkesine dönme sevinciyle yatağına girdi. Fakat uyanamadı; son nefesini ana vatanında değil, Bingazi’de teslim etti. Burada toprağa verildi. Türkiye’de ‘Arap Kaymakam/Arap Vali’, Libya’da ‘Türk Başbakan’ diye anılan; Sadullah Koloğlu’nun bankadaki şahsi hesabından toplam 45 İngiliz Sterlini çıktı. Maaşının çoğunu öğrenci okutmakta, fakire yardımda kullanmıştı. 

Adı, Bingazi’de bir hastaneye verildi; unutulmaması sağlandı.

Libya’nın son döneminde Türk asıllı/soylu yöneticiler hep olageldi. Libya Ulusal Mutabakat Hükümeti (UMH) Başbakanı Fayiz es Serrac da Türk’tü. Aynı kabinenin İçişleri Bakanı Fethi Başağa, eski Libya Başbakanları Muhammed Sakızlı ve Ahmet Maytik de Libya Türklerindendi. Libya Adalet ve Kalkınma Partisi Başkanı Muhammed Suvan da soydaşımızdı.